ऋषि पञ्चमीको अनौठो रहस्य: जहाँ महिनावारी नारी शक्तिको प्रतीक बन्छ

१२ भदाै, काठमाडौँ । आज भाद्र शुक्ल पञ्चमी, अर्थात् ऋषि पञ्चमी। वैदिक सनातन परम्परामा हजारौँ वर्ष पुरानो इतिहास बोकेको यस पर्वले विशेषगरी महिलाहरूको आत्मशुद्धि, स्वास्थ्य र सृष्टिको आधार मानिने महिनावारीप्रति गहिरो सम्मान प्रकट गर्दछ। यस दिन सप्तऋषिहरू—कश्यप, अत्रि, भारद्वाज, विश्वामित्र, गौतम, जमदग्नि र वशिष्ठको पूजा आराधना गरी महिलाहरूले आफ्नो शुद्धीकरणको कामना गर्छन्।

पुरातन ग्रन्थहरूको गलत व्याख्याका कारण महिनावारीलाई अस्पृश्यता र दोषका रूपमा हेरिने प्रवृत्ति समाजमा लामो समयदेखि जरा गाडेर बसेको छ । तर, ऋषि पञ्चमीको पृष्ठभूमिले यस गलत धारणालाई खण्डन गर्दै महिनावारीको वास्तविक महत्वलाई उजागर गर्दछ। प्राचीनकालमा महिनावारीका बेला महिलालाई आराम दिन र उनीहरूको स्वास्थ्यको ख्याल राख्नका लागि खानपिन तथा भान्साको कामबाट विश्राम दिइन्थ्यो। तर, समयसँगै यसलाई “छुने नहुने” र “दोषपूर्ण” भनी गलत ढंगले व्याख्या गरियो।

वस्तुतः, महिलाको महिनावारी रगत नै सृष्टिको आधार हो। यसैबाट नयाँ जीवनको उत्पत्ति हुन्छ, र सम्पूर्ण सृष्टिको सार यसैमा निहित छ। महिनावारीलाई चाण्डालिनी, ब्रह्मघातिनी, धोबिनी र स्नान गरी शुद्धीकरण हुने चार देवीहरूको रूपमा व्याख्या गरिनुले यसको आध्यात्मिक र जैविक महत्वलाई झल्काउँछ।

“या देवी सर्वभूतेषु शक्तिरूपेण संस्थिता। नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥” जस्ता श्लोकहरूले सम्पूर्ण सृष्टिमा व्याप्त नारी शक्ति रूपी देवीप्रति हार्दिक नमन गर्दछ। यसले महिनावारीलाई कुनै दोष वा अभिशापको रूपमा नभई, सृष्टिकर्ता शक्तिको एक स्वाभाविक प्रक्रियाका रूपमा स्वीकार्न प्रेरित गर्दछ।

यद्यपि, समाजमा महिनावारीसम्बन्धी चेतनाको स्तर बढेको छ। शिक्षाको विस्तार, मिडियाको भूमिका र विभिन्न संघसंस्थाहरूको सक्रियताले महिनावारीलाई प्राकृतिक प्रक्रियाका रूपमा स्वीकार्न र यससम्बन्धी गलत धारणा चिर्न मद्दत पुगेको छ।

ऋषि पञ्चमीका दिन महिलाहरू बिहानै स्नान गरी शुद्ध हुन्छन्। त्यसपछि, उपमार्ग (Upamarga) नामक विशेष जडीबुटी (संस्कृतमा रोगनाशक तत्व) प्रयोग गरी दाँत माझ्ने र चपाउने गर्छन्। नेपाली भूमिमा सजिलै पाइने यो वनस्पतिलाई १०८ टुक्रा पारेर प्रयोग गरिन्छ। त्यसपछि माटोले शरीर दल्ने र नदी वा पोखरीमा स्नान गर्ने चलन छ।

स्नानपश्चात्, पञ्चभाग्य (दूध, दही, घ्यू, दुबो, कुश र गोरुको गोबर) लाई तामाको भाँडोमा राखेर एक-दुई थोपा सेवन गरिन्छ। यो कर्मले शारीरिक र मानसिक शुद्धीकरणका साथै आत्मिक शान्ति प्रदान गर्ने विश्वास गरिन्छ। यो पर्व महिलाको स्वास्थ्य, आत्मशुद्धि र सृष्टिको मूल शक्तिको सम्मान गर्ने एक महान् परम्परा हो।

आजको दिन नारी शक्तिलाई हृदयदेखि सम्मान गर्दै, महिनावारीलाई सृष्टिको आधारका रूपमा स्वीकारौं र यससम्बन्धी सबै अन्धविश्वास र गलत धारणाहरूलाई त्यागेर एक स्वस्थ र सचेत समाज निर्माणको दिशामा अघि बढौं।