कृषि जैविक विविधता : भविष्यकालागि प्रकृतिको लुकेको सुपर पावर

कविता रानाभाट

१२ कात्तिक, काठमाडौँ । कल्पना गर्नुहोस्  पहाडको ढल्कोमा सुन्तलाम्मे सुनका कोदोका बाला हल्लिरहेका छन्, छेउमा हरिया साग, तोरीका पहेँला फूल, र केही पर मौरीको गुन्जन। खेत वरिपरि कुखुराको बथान, गोरु बाँधिएको, र सानो कुलोबाट पानी झरी बगिरहेको।

यो सुन्दर दृश्य केवल खेती होइन  यो हो कृषि जैविक विविधता (Agrobiodiversity) को सार।
यो माटो, बीउ, जनावर, कीरा–मकुरा, र किसानको ज्ञानसम्म फैलिएको जीवित जालो हो जसले हाम्रो खाना, संस्कृतिको र वातावरणको जीवन धानिरहेको छ।

१. कृषि जैविक विविधता के हो?

कृषि जैविक विविधता भन्नाले खेतीसँग सम्बन्धित सबै प्रकारका वनस्पति, जनावर, सूक्ष्मजीव, बीउ र खेती प्रणालीहरूको विविधतालाई जनाउँछ।

यसमा केवल बाली र जनावरको संख्या मात्र होइन, त्यसको जिनीय विविधता (genetic diversity), प्रजातिगत विविधता (species diversity), र पारिस्थितिक विविधता (ecosystem diversity) समेत समावेश हुन्छ।

सारांशमा भन्नुपर्दा हाम्रा खेतहरू, चरनहरू, र जंगलहरूमाथि निर्भर सबै जीवनरूपहरूको सन्तुलन हो, जसले कृषि प्रणालीलाई चलायमान र सक्षम बनाउँछ।

१. पोषण र खाद्य सुरक्षा :

नेपालको धेरैजसो घरमा भात, दाल, तरकारी मुख्य भोजन हुन्छ। तर एकपटक सोच्नुहोस्  यदि कोदो, फापर, गहत, भटमास, जौं, र अमरन्थ हाम्रो थालमा फर्के भने कस्तो पौष्टिकता ल्याउँथ्यो!

विविधता केवल स्वाद होइन  दीर्घकालीन स्वास्थ्यको कुन्जी हो।

       पुराना बालीहरूमा अहिलेका “मोडर्न” बालीभन्दा धेरै फाइबर, क्याल्सियम, फलाम, र एन्टिअक्सिडेन्ट हुन्छ। उदाहरणका लागि, कोदोले कुपोषण घटाउँछ, फापरले मधुमेह नियन्त्रण गर्छ, र भटमासले प्रोटिन आपूर्ति गर्छ। विविध बालीहरूले किसानलाई आर्थिक स्थायित्व पनि दिन्छन्। एउटा बाली असफल भए पनि अर्कोले आम्दानी सुनिश्चित गर्छ।

 २. जलवायु परिवर्तनसँग लड्ने प्राकृतिक ढाल

नेपालले पछिल्ला वर्षहरूमा बाढी, सुख्खा, र अनियमित वर्षा झेल्दै आएको छ।
तर विविध बाली भएका खेतहरूले यी सबै सामना गर्न सक्छन्।

तराईका केही धानका जातहरू  जस्तै “सुक्खा धान” र “जुडी धान”  लामो समय पानीमा रहँदा पनि बाँच्न सक्छन्।
पहाडका कोदो र फापरका जातहरू अत्यधिक सुख्खा सहन्छन्।
त्यस्तै, स्थानीय बाख्रा, गाई र भैंसीका जातहरू स्थानीय रोग र वातावरणसँग अनुकूल छन्। एकल बाली प्रणाली (Monoculture) भनेको कमजोर पुल जस्तो हो  एक क्षणको बाढीले ढलाइ दिन सक्छ। तर विविधता भएको खेती भनेको बलियो ढुंगामाथिको किल्ला हो।

 ३. पारिस्थितिक प्रणालीका सहयोगी :

बाली विविधता मात्र होइन, कीरा–मकुरा, मौरी, पुतली, जीवाणु, फफूँद  यी सबै कृषि जैविक विविधताको हिस्सा हुन्।

मौरीहरूले परागसिंचन गरी फलफूलको उत्पादन ३०–७०% सम्म बढाउँछन्।
माटोका सूक्ष्मजीवहरूले कार्बन साइक्लिङ, नाइट्रोजन स्थिरीकरण, र माटोको उर्वरता जोगाउँछन्।
विविध बाली प्रणालीहरूले कीराको आक्रमण घटाउँछन्, जसले किसानको रासायनिक खर्च घटाउँछ र वातावरणलाई पनि सुरक्षित राख्छ।

यसरी हेर्दा  कृषि जैविक विविधता भनेको हाम्रो माटोको “जीवित सास” हो।

 ४. संस्कृति, इतिहास र बीउको आत्मा

नेपालको खेती केवल आर्थिक गतिविधि होइन, यो संस्कृति र इतिहासको अंग हो।
प्रत्येक बालीसँग एउटा कथा जोडिएको छ हजुरआमाले रोपेको “लाली मकै”, हजुरबुबाले बचाएको “मार्सी धान”, र हाम्रा गाउँका किसानले संरक्षण गरेको “खेसारी गहत”।

हरेक बीउ एउटा इतिहास हो  जसले हाम्रा पुर्खाको कथा सुनाउँछ। यी परम्परागत जातहरूले केवल स्वाद मात्र होइन, पहिचान र आत्मा पनि बोकेका छन्।
किसानहरूका लागि यी बीउहरू पूर्वजहरूको आशीर्वाद हुन्।

 ५. संकटमा जैविक विविधता

तर पछिल्ला दशकहरूमा यो सम्पदा हराउँदै गएको छ।

• एकल बाली प्रणाली (Monoculture) ले बजारमुखी बालीहरूमा जोड दिँदै परम्परागत जातहरू विस्थापित गरिरहेको छ।
• सहर विस्तार र उद्योगीकरण ले उब्जाउ जमिन घटाइरहेको छ।
• जलवायु परिवर्तन ले तापक्रम र वर्षाको ढाँचा बदल्दै विविध प्रजातिहरूको अस्तित्व संकटमा पारेको छ।
•  नयाँ प्रविधि तथा बिउ कम्पनीहरूको नियन्त्रण ले किसानको स्वतन्त्र बीउ अधिकार पनि घटाइरहेको छ।

नेपालमा पछिल्ला ५० वर्षमा धानका परम्परागत जातहरूको ७०% हराइसकेको अनुमान छ। यो केवल आर्थिक क्षति होइन सांस्कृतिक र जैविक घाटा पनि हो।

---

६. जोगाउने उपायहरू : समुदायदेखि नीति सम्म

कृषि जैविक विविधता जोगाउन हामी सबैको भूमिका छ: किसान, समुदाय, शोधकर्ता, सरकार, र उपभोक्ता सबैको साझा जिम्मेवारी।

क. फार्ममै संरक्षण (On-farm conservation):
किसानले परम्परागत बालीहरू रोप्ने र बीउ आदान–प्रदान गर्ने अभ्यास बढाउनुपर्छ।

ख. बीउ बैंक र जिन बैंक:
कृषि अनुसन्धान केन्द्र र समुदाय स्तरमा बीउ भण्डारण प्रणाली स्थापना गर्नुपर्छ  ताकि संकटमा पनि बीउ उपलब्ध रहोस्।

ग. कृषि–पारिस्थितिक अभ्यासहरू:
अन्तरबाली, बाली फेर्ने प्रणाली, र वन–खेतीले माटो र वातावरण दुवै सन्तुलित राख्छ।

घ. नीतिगत समर्थन:
सरकारले परम्परागत बालीहरूको संरक्षण र बजार प्रवर्द्धनमा प्रोत्साहन दिनुपर्छ।

ङ. जनचेतना र शिक्षा:
विद्यालय र विश्वविद्यालय स्तरमै “जैविक विविधता” पढाइको हिस्सा बनाउनुपर्छ, ताकि नयाँ पुस्ता यसको मूल्य बुझोस्।

---

७. विविधताबाट सिक्ने जीवन दर्शन

कृषि जैविक विविधता केवल कृषि नीति होइन यो जीवन दर्शन हो।
प्रकृतिले हामीलाई सिकाउँछ  विविधता नै अस्तित्वको आधार हो।
मानव समाज, संस्कृतिहरू, र भाषाहरू सबै विविधताको उपज हुन्। जस्तो एक मात्र स्वरले गीत सुन्दर हुँदैन, त्यस्तै एक मात्र बालीले संसारको पेट भरिँदैन।
प्रकृतिले हामीलाई दिएको सन्देश अत्यन्त गहिरो छ स्थायित्व समानतामा होइन, विविधतामा निहित छ।

 निष्कर्ष

कृषि जैविक विविधता हाम्रो भविष्यको ढाल हो। यसले बाढी, सुख्खा, र रोगसँग लड्ने शक्ति दिन्छ, किसानलाई आत्मनिर्भर बनाउँछ, र हाम्रो संस्कृतिलाई जोगाउँछ। यदि हामीले आजका बीउहरू जोगायौं, परम्परागत ज्ञानलाई सम्मान गर्यौं, र स्थानीय उत्पादनलाई प्राथमिकता दियौं भने  हाम्रो पुस्ता मात्र होइन, भविष्यका पुस्ताहरू पनि सुरक्षित हुनेछन्।

आउनुहोस्,  बाढीमा पनि टिको रहने धान, सुपरहीरो जस्तै शक्तिशाली कोदो, पोषक गहुँ, सुगन्धित फापर, र हाम्रो माटोले पालनपोषण गरेका अन्य अमूल्य अन्नबालीहरूको विरासतलाई गर्वका साथ रोपौं, जोगाऔं र सन्तानलाई सुम्पौं  किनभने जैविक विविधता जोगाउनु भनेको हाम्रो पृथ्वी, हाम्रो संस्कृति र हाम्रो भविष्यलाई सुरक्षित गर्नु हो।

 ८. हाम्रा साना कदमहरू, ठूलो प्रभाव

आफ्नै बगैँचामा विविध बालीहरू लगाउने
 स्थानीय किसान बजार र स्वदेशी उत्पादन किन्नु
 सामुदायिक बीउ–विनिमय कार्यक्रममा सहभागी हुने
 परम्परागत खेतीका ज्ञान र संस्कृतिलाई नयाँ पुस्तामा पुर्‍याउने
 विद्यालय र कलेजमा “बाली विविधता दिवस” मनाउने

                              धन्यवाद!
कविता रानाभाट     
कृषि तथा वन विज्ञान विश्वविद्यालय

लेखकः कविता रानाभाट, बी.एस्सी. एग्रीकल्चर विद्यार्थी, कृषि तथा वन विज्ञान विश्वविद्यालय (AFU), रामपुर, चितवन