जगदीश्वर थापा
१६ चैत, काठमाडौँ । गणतन्त्र नआउँदै विभिन्न सरकारी विद्ध्यालयमा प्रार्थानासभामा राष्ट्रीय गान रोकियो, त्यतिबेला शिक्षकहरूले नै आफुलाइ परिवर्तनशिल र क्रान्तिकारी देखाएर राजाको स्तुती गाउनु सामन्ती व्यवस्थाको पक्षपोषण हो भनेर जनयूद्धलाइ अप्रत्यक्ष सहयोग् गरिरहे। शिक्षकको सोझो पेशा गर्ने शिक्षकहरू विस्थापित हुन पुगे, कोही आफुलाइ बचाउन र कोही मौकाको फाइदा उठाउन उनिहरूकै पक्षमा लागे। त्यसमध्ये कोही अहिले पार्टीभित्र नेता सदस्य छन् तर पार्टीको लाइनमा नलागेका लमजुङका शिक्षक मुक्तिनाथको विभत्स हत्या हुन पुग्यो। हाम्रा गाउँ घरमा प्रायःजसो सम्पन्न हुने चाड पर्व विहे व्रतवन्ध तिथि श्राद्धहरूको मुख्य पाहुना शिक्षक नै हुन्छ । गाउँको अलिक प्रभावशाली व्यक्तीसंग सम्वन्धित कार्यक्रम रैछ भने त झन् विद्ध्यालय नै बन्द गरेर शिक्षक शिक्षिका त्यतै कुद्छन् । त्यसमाथी च्याउसरी उम्रिएका गैरसरकारी संस्थाको मुख्य स्रोतव्यक्ती नै शिक्षक हो । झन् बेला बेलामा पार्टीहरूले स्थानियस्तरमा आयोजना गर्न लागेको कार्यक्रमको प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष संयोजक नै शिक्षक हुन्छ। नेतापार्टीहरूसंग नजिक रहे घरपायक जागिर सहज बढुवा अतिरिक्त आर्थिक फाइदा आदि जस्ता विभिन्न स्वार्थले शिक्षकहरू लागेका देखिन्छन् ।
नेपालमा राजनीति र शिक्षाको अन्तरसम्बन्धले हानिकारक परिणाम निम्त्याएको छ: व्यापारी र नाफाखोरूहरूले चलाएको महँगो बोर्डिङ अङ्ग्रेजी माध्यमका विद्यालयहरूको फैलावट, सरकारी विद्यालयहरूको शिक्षकहरूको राजनीतिक दलहरूसँगको अप्रत्यक्ष आबद्धता र वातावरण निर्माणबाट संचालित छन् । यो दुर्भाग्यपूर्ण परिदृश्यले शैक्षिक परिदृश्यलाई मात्र भंग गरेको छैन तर विद्यार्थीहरूलाई नेपालभित्रै अध्ययन गर्न हतोत्साही बनाउँदै लगेको छ । विश्वका केटाकेटी उच्च शिक्षा अध्ययन गरेर भविष्य उज्ज्वल बनाउने यात्रातिर लागीरहँदा हाम्रा केटाकेटी चैं तिनै अप्रत्यक्ष राजिनितिक पूर्वाग्रह बोकेका शिक्षकरूपी प्रशिक्षकको प्रशिक्षणमा राजनितिक पार्टीकाझोले कार्यकर्ता वा इसारामा चल्ने उनिहरूका गुन्डा बनिरहुन् ?
शिक्षक शिक्षिका राजनितिक दलसंग आवद्ध रहँदा विद्यार्थीहरूको समग्र विकासलाई प्राथमिकता दिनुको सट्टा, ध्यान अक्सर राजनीतिक एजेन्डा र सम्बद्धतातिर सर्छ। यो विचलनले शैक्षिक मापदण्डमा सम्झौता गर्न सक्छ, किनकि ज्ञान प्रदान गर्ने प्राथमिक लक्ष्यले पक्षपातपूर्ण उद्देश्यहरूलाई पछाडि लैजान्छ भन्ने सत्यलाइ बुझेर हालकी शिक्षामन्त्री सुमना श्रेष्ठले चालेको कदम शिक्षकहरूले आफूलाई राजनीतिक दलहरूसँग पङ्क्तिबद्ध गर्ने सबैभन्दा चिन्ताजनक नतिजाहरूमध्ये एउटा गुणस्तरीय शिक्षाबाट निहित राजनीतिक स्वार्थतर्फ केन्द्रित हुनुको विरूद्धमा हो।
सरकारी विद्धालयमा पढाइ नै नहुने वातावरण तयार गराएर अनि आफ्नो र आफन्तहरूको लगानीमामहँगो बोर्डिङ अङ्ग्रेजी माध्यमका विद्यालयहरूको संचालनको वातावरण तयार गराउन कथित रूपमा राजनीतिक रूपमा आबद्ध अन्जानमै पनि अध्यापकहरू परिचालित भएका छन्। शैक्षिक पहुँचको मुद्दालाई हेर्ने हो भने झन् यी अध्यापकहरूप्रायः सम्भ्रान्तहरू वा महत्त्वपूर्ण वित्तीय स्रोतहरू तथा विशेषाधिकार प्राप्त थोरै र सीमान्तकृत बहुसंख्यकहरू बीचमा फराकिलो खाडलबनाउँने प्रत्यक्ष कारण हुन्। राजनितिक स्वार्थ केन्द्रित स्रोत र शैलीलाइ पछ्याउँदा अपर्याप्त कोष र श्रोतले झेलिरहेका सार्वजनिक विद्यालयहरू थप उपेक्षाको शिकार भइरहेका छन्।
यो प्रवृत्तिको नतिजास्वरूप विद्यार्थीहरूले देशभित्र शिक्षा लिनको अनिच्छा बढ्दो छ। उनिहरू आफुले चाहेको बिषयगत ज्ञान स्वतन्त्र र स्वभिमानकासाथ लिन चाहन्छन् । नयाँ पुस्ताको उदासिनताले स्थानीय शिक्षा प्रणालीप्रतिको विश्वासको कमीलाई झल्काउँछ। गुणस्तरीय शिक्षाका अवसरहरू घट्दै जाँदा, धेरै आकांक्षी विद्यार्थीहरूले विदेशको विकल्प खोज्दै, नेपालको बौद्धिक पुँजी र सम्भावित सक्षम भावी नेताहरू गुमाउँदैछन्। यो ब्रेन ड्रेनले नेपाललाई दक्ष पेशाकर्मीबाट वञ्चित मात्र गर्दैन, घरेलु श्रमशक्तिको बृद्धिलाई अवरुद्ध गरेर अल्पविकासको चक्रलाई निरन्तरता दिन्छ।
शिक्षकहरूको राजनीतिक आबद्धताले नेपालको शैक्षिक परिदृश्यमा बहुआयामिक चुनौती खडा गरेको छ। यी नकारात्मक असरहरूलाई न्यूनीकरण गर्न, शिक्षाको राजनीतिकरण गर्न र सामाजिक-आर्थिक पृष्ठभूमि वा भौगोलिक स्थान जस्तोसुकै भए तापनि सबै नेपाली विद्यार्थीहरूलाई गुणस्तरीय, पहुँचयोग्य विद्यालय शिक्षा प्रदान गर्नमा केन्द्रित हुनुपर्छ।
दिमागलाई आकार दिएर स्वतन्त्र रूपमा निर्णय लिन सक्ने क्षमता अभिवृद्धी गराउनुको सट्टा शिक्षाका सिद्धान्तहरूलाइ बिर्सेर राजनीतिक दलहरूको एजेन्डामा प्रत्यक्ष अप्रत्यक्षपछिलाग्दा त्यसको परिणाम भयावह हुन सक्छ। राजनीतिक रूपमा आबद्ध व्यक्तीहरूको निहित स्वार्थबाट संचालित महँगो बोर्डिङ अङ्ग्रेजी माध्यमका विद्यालयहरूको फैलावटले राष्ट्रको शैक्षिक परिदृश्यमा नकारात्मक प्रभाव पारेको नेपालमा भन्दा बाहेक कतै देखिँदैन।
आफ्नो समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदा र विविध भाषिक विविधताका लागि प्रसिद्ध देश नेपालले आफ्नो शिक्षा प्रणालीमा संकटको सामना गरिरहेको छ। यसको पछाडि एउटा डरलाग्दो वास्तविकता छ: शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरूको समग्र विकासलाई प्राथमिकता दिनुको सट्टा व्यक्तिगत लाभ र राजनीतिक प्रभावका लागि आफ्नो पदको दुरुपयोग गरिरहेका छन्।
आफ्नो पेशागत हकहित र मर्यादाका लागि लड्न पाउनु पर्छ भन्नु प्रगतिशिल चिन्तन हो तर राजनितिक पार्टिको सदस्य बन्छु भन्नु अफ्नो पेशालाइ नै राजनीतिक दाश बनाउनु हो। पार्टीहरूसंग जोडिएका शिक्षकहरूले शक्ति र प्रतिष्ठाका लागि प्रतिस्पर्धा गर्ने भएकाले उनीहरूले बृहत् जनसङ्ख्याको शैक्षिक आवश्यकतालाई बेवास्ता गर्दै अनगिन्ती बालबालिकालाई गुणस्तरीय शिक्षाबाट वञ्चित बनाउँदै र प्रणालीगत अन्यायलाई निरन्तरता दिदैछन् भन्ने कुरा पढाउनेहरूलाइ पनि स्पष्ट थाहा छ ।
हालै शिक्षक संघको आधिकारिक भनाइले नेपालमा केही शिक्षकहरूले शिक्षकको भूमिका निर्वाह गर्नुको सट्टा मुख्यतया राजनीतिक दलका लागि प्रशिक्षकको रूपमा काम गरिरहेको देखाउँछ। शिक्षण जिम्मेवारीहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्नुको सट्टा मुख्य रूपमा राजनीतिक दलहरूको स्वार्थ पूरा गर्ने गतिविधिहरूमा संलग्न रहेछन् भन्ने प्रमाणित गर्छ ।
दलहरूको सदस्य भएर, यी शिक्षकहरू ती दलहरूको एजेन्डा, विचारधारा वा संलग्न हुन्छन्। यो संलग्नता विभिन्न प्रयोग हुन सक्छ, जस्तै राजनीतिक उम्मेदवारहरूको प्रचारप्रसारमा,जुलुसहरूमा भाग लिने, भोटको लागि प्रचार गर्ने, वा प्रचार गतिविधिहरूमा संलग्न भइदिँदा अर्को कुनै पार्टी र सिद्धान्तलाइ अनुसरण गर्ने वर्ग र व्यक्तीलाइ असहज वातवरण तयार भैदिन्छ।आलोचनात्मक सोच र स्वतन्त्र विश्लेषणलाई प्रोत्साहन गर्ने सन्तुलित र वस्तुनिष्ठ शिक्षा प्राप्त गर्नुको सट्टा पक्षपातपूर्ण विचारबाटप्रभावित हुन सक्छन्।नेपालमा शिक्षकहरूको भूमिकालाई उनीहरूको राजनीतिक आबद्धताले ओझेलमा परेको अवस्थालाई हाइलाइट गर्दछ, जसले शिक्षा र लोकतान्त्रिक सिद्धान्त दुवैलाई हानि पुऱ्याउन सक्छ। कुरा यत्ति हो कि ‘ शिक्षक बन्नुस्, राजनितक पार्टी र नेताको प्रशिक्षक नबन्नुस् ।