अब कसरी चलोस् त सिनेमा?

“A screenplay is essentially a blueprint for the film, and the better the blueprint, the better the construction.” – Richard Walter

जगदीश्वर थापा

१३ फागुन, काठमाडाैं । नेपाली सिनेमाको संसारमा प्रायः बेवास्ता गरिएको तर महत्त्वपूर्ण पक्ष छ – पटकथा लेखकहरू। उद्योग भित्र, तिनीहरू बेवास्ता र बर्खास्तिको क्षेत्रमा रहेका छन्, तिनीहरूको योगदान फिल्महरूको असफलताको लागि बलिको बोकाको रूपमा मात्रै प्रयोग भैरहेको भने पनि हुन्छ । नेपाली पटकथा लेखकहरूले आफूलाई शोषण, कम मूल्याङ्कन र सीमित मान्यताको चक्रमा फसेका पाउँछन्, जसले प्रणालीगत समस्याको अदृश्य प्रहार भोग्दैछन् जुन स्विकार गर्न अर्का विविध पक्षहरू त तयार नै छैनन् ।

नेपाली सिनेमा, यसको समृद्ध सांस्कृतिक निधि र सम्भावनाको बावजुद, पटकथा लेखकहरूको आवश्यक र जिम्मेवार निर्णायक भूमिकालाई चिन्न सकिरहेकै छैन। सिनेमाको कथाको वास्तुकारको रूपमा प्रयोग गर्नुकोको सट्टा, उनीहरूलाई डिस्पोजेबल औजारको रूपमा व्यवहार गरिन्छ, त्यस्ता डस्टबिनहरूजस्तै जहाँ फिल्मको कमजोरीहरूको लागि दोष र बहानाहरू फ्याँकिन्छन्। यो एक निराशाजनक वास्तविकता हो जसले यसका लेखकहरूको रचनात्मक क्षमतालाई स्वीकार सम्मान गर्ने उद्योगको असफलतालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।

नेपाली पटकथा लेखकहरूले सामना गर्ने प्राथमिक गुनासोहरू मध्ये एक मान्यता र श्रेयदानको कमी हो। एउटा परिवेश जहाँ सफलतालाई बक्स अफिस नम्बरहरू र क्षणिक प्रसिद्धिले मात्र मापन गरिन्छ, लेखकहरूको सोच, सृजना र मेहेनत सबै छायाँमा पर्न जान्छ, जबकि निर्देशकहरू र अभिनेताहरू प्रशंसाको हकदार बनेर आर्थिक र ख्यातीबाट पुरस्कृत हुन्छन्, त्यसैको अप्रत्यक्ष खुसीमा अन्तिम हारमा कतै बसेर चलचित्र लेखक ताली बजाइरहेको हुन्छ आफ्ना दैनिक समस्याहरूलाइ छोप्ने असहज मुस्कानले छोप्ने असफल प्रयासमा। फिल्मको सफलताको श्रेय निर्देशकहरूलाई दिने असफल भएमा सहज रूपमा लेखकहरूलाई दोष दिने, व्यापक संस्कृतिका कारण चलचित्र लेखकहरू यस क्षेत्रबाटै पलायन हुँदै गइरहेका छन्।

नेपाली चलचित्र उद्योगलाई हाल पिरोलिरहेको आधारभूत समस्यामध्ये एउटा हो चलचित्र निर्माणमा व्याप्त भ्रमको वातावरण । धेरै पटक, चलचित्रहरू स्पष्ट दृष्टि वा निर्देशन बिना कल्पना गरिन्छ, परिणामस्वरूप दृश्यहरूको अव्यवस्थित संयोजन जसमा सुसंगतता र गहिराइको अभाव हुन्छ। यो स्पष्टताको अभाव ति सर्जककहरूबाट उत्पन्न हुन्छ जसले कलात्मक अखण्डतामा व्यक्तिगत मनोकांक्षाहरूलाई प्राथमिकता दिन्छन्। आजभोली यो क्षेत्रमा लगानी गर्न प्रवेश गर्नेहरू मध्ये धेरै जसो चलचित्रको माध्यमलाई वास्तविक कथा प्रस्तुती र निर्माणलाई बढावा दिनुको सट्टा एक आपसमा रंगिन सम्बन्धको अवसर, ख्यातीको सहज प्राप्ती र गुप्त सम्बन्धहरूको तुष्टी मेटाउने माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्न प्रवेश गरिरहेका छन् । यस अराजक परिदृश्यमा, अवास्तविक निर्देशकहरू प्राथमिक लाभार्थीको रूपमा देखा पर्दैछन् । उनिहरूले दिने तुच्छ पैसामा जब लेखकहरू अस्पष्ट परिश्रम गर्छन् लेखकहरू, सिनेमाको परिदृश्यमा आफ्नो छाप छोड्ने इच्छाद्वारा संचालित, सफल फिल्महरू पछाडिको रचनात्मक वास्तुकारको रूपमा नभएर यन्त्रवत कार्यमा प्रयोग् भैरहेका छन् ।  

नेपाली सिनेमा प्रायः सूत्रीय कथा कथनको खाडलमा फसेको छ, जसमा भ्रमपूर्ण कथाहरू र सतही कथानक प्रस्तुतीहरू छन्।  व्यावसायिक सफलता मात्रको उद्देश्यले प्रेरित निर्माताहरू, वास्तविक कथा भन्न भन्दा उथलपुथल रोमान्स, अपमानजनक र सनसनीपूर्ण मामिलाहरूलाई प्राथमिकता दिन्छन्। यस परिवेशमा पटकथा लेखकहरूको सृजनात्मक दृष्टिकोणलाई निरुत्साहित हुने गर्दछ।

नेपाली पटकथा लेखकहरू नाममात्रको यात्रामा निर्माताको पैसा र निर्देशकको ख्यातीका लागि निमिक्त भएर काममा लागिरहँदा यिनीहरूको दुर्दशा नाजुक आर्थिक परिस्थिति शिल्पको वस्तुकरण, शोषणकारी अभ्यासहरूसँग मिलेर, निराशा र आर्थिक अस्थिरताको चक्रलाई निरन्तरता दिने गरेको छ एकपछि अर्को गर्दै, कार्यगत सीमान्तकृत वर्ग नै पटकथा लेखकहरू हुन् ।

यसबाहेक, नेपालको मिडिया परिदृश्यमा पटकथा लेखकहरूले सामना गर्ने चुनौतीहरूमा जटिलताको अर्को तह थपिदिएको छ। आलोचना र विश्लेषणको जिम्मेवारी सुम्पिएका पत्रकारहरूले प्रायः पक्षपाती कथाहरूको सहारा लिने गर्छन् जसले फिल्मका प्रस्तुती र आर्थिक कमजोरीहरूका लागि लेखकहरूलाई बलिको बोका बनाइदिन्छन्, जुन पटकथाकारहरको त बिल्कुलै होइन । उद्योग भित्रको आफ्नो व्यक्तिगत लाभ कटौती र अस्तित्व खोसिने डरले पत्रकारहरू अन्य सरोकारवालाहरूलाई जवाफदेही बनाउने जिम्मेवारीलाई बहन गर्नै डराउँछन्। लेखकमाथी थोपरिदियो आफ्नो कमाइ जोगाउन सबैभन्दा सजिलो ।

तर, नेपाली पटकथा लेखकहरू यि सबै सफलता असफलताहरूको जिम्मेवारीबाट मुक्त भने बिल्कुलै छैनन्। प्रणालीगत समस्याहरूले निस्सन्देह तिनीहरूको सीमान्तीकरणमा योगदान पुर्‍याउँछ, तर लेखकहरूले आफैंले शोषणको यो चक्रलाई निरन्तरता दिनको लागि आफ्नो भूमिकालाई कमजोरू बनाइरहेका। थोरै रकमको लागि, सिमित समयसीमाभित्र, र उचित लगनशीलता बिना लेखिदिँदा उनीहरूको प्राविधिक कल्पनाशिलता र बनोभावनाको अन्तर्सम्बन्धबिच शिल्पको क्षमतालाई कमजोर बनाउँदैछ जस्ले समग्र रूपमा नेपाली सिनेमाको गुणस्तरले बजारमा सम्झौता गरिरहेको छ।

हालका वर्षहरूमा, सेवानिवृत्त व्यक्तिहरू समय बिताउने वा पहिचान खोज्ने माध्यमको रूपमा पटकथा लेखनमा लाग्ने प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ। कुनै पनि व्यवसाय रहरले गरिने बिषय होइन त्यसका लागि एक निस्चित दक्षता चाहिन्छ, झन् पटकथा लेखन भनेको त प्राविधिक ज्ञानहरूको माध्यमबाट भावनाको प्रस्तुती गर्नु हो जु लेखिएका हरफहरूको पढाइ मात्रै त पक्कै हैन ।  पटकथा लेखनले सावधानीपूर्वक योजना, अनुसन्धान, र शिल्प कौशलको माग गर्दछ, जुन गुणहरू रातारात प्राप्त गर्न सकिँदैन वा व्यक्तिगत अनौपचारिक मनोरञ्जनको रूपमा व्यवहार गर्न छुट त झनै छैन।

दोष जस्को भएपनि, नेपाली सिनेमामा पटकथा लेखकहरूको अवस्था र बहिर्गमनको निरन्तरताले उद्योगलाई अप्रत्यक्ष क्षयिकरण गर्दैछ – जसमा शोषण, कम मूल्याङ्कन र प्रणालीगत पूर्वाग्रहरूले विशेष भुमिका खेल्दैछन् जस्मा पछिल्लो परिवेशमा जातिय र क्षत्रिय विखन्डन समेत जोडिन आइपुगेकोछ। रचनात्मकता र नवीनताको संस्कृतिलाई बढावा दिन, पटकथा लेखकहरूको योगदानलाई पहिचान र संरक्षण गर्न आवश्यक छ, हैन भने निर्देशक वा निर्माताले आफ्नो लागि आफ्नै भान्सामा खाना बनाए जसरी अफ्नो सिनेमाको लागि आफैंले लेख्नु पर्ने हुन्छ। दोषपूर्ण अर्थअभाव को अन्धकारमा पटकथाकारहरू बत्ति बालेर खोज्न पर्ने हुन्छ।   

अब त झन् मानेपनि नमाने पनि नेपाली पटकथा लेखकहरूको भाग्य उद्योगभित्र प्रभाव पार्ने पक्षहरूको हातमा छ। लेखकहरूको अन्तर्निहित योग्यतालाई चिन्नु र उनीहरूलाई उचित सम्मान र मान्यता दिनु निर्माता, निर्देशक र पत्रकार दुवैको दायित्व हो। सामूहिक कार्य, समावेशीता र प्रशंसाको संस्कृतिलाई सम्मान दिने प्रतिबद्धताले मात्र नेपाली पटकथा लेखकहरूले आफ्नो वर्तमान सीमान्तीकरणको अवस्थालाई पार गरेर नेपाली चलचित्रको भविष्यलाई चलाउने रचनात्मक शक्तिको रूपमा उभिन सक्छन्। नत्र त्वंम् शरणम् ।