२९ चैत्र, काठमाडौँ । वसन्त ऋतुको याम छ । प्रकृतिमा नयाँ आँकुरा पल्लवित भएका छन् । यी आँकुराले नयाँ आशा, उत्साह र उमंगलाई संकेत गर्छन् । तर, नेपाली साहित्यको बजारबाट यो वर्षलाई फर्केर हेर्दा चरम निराशाजनक देखिएको छ । अर्थतन्त्रको दृष्टिकोणबाट हेर्दा देश आर्थिक संकटको मारमा छ । अझै पनि अर्थतन्त्रका अधिकांश सूचक नकारात्मक छन् । पहिले कोभिड र त्यसपछि रसिया–युक्रेन युद्धले नेपाल मात्रै होइन, विश्वव्यापी रूपमा आर्थिक मन्दीको गर्त फराकिलो हुँदै छ । महँगीदर बढेको छ । पेट्रोलियम पदार्थ, खाद्यान्नदेखि थुप्रै चिजको आपूर्ति शृंखला खलबलिएको छ । व्यापार–व्यवसाय पनि सुस्त छ । यस्तो अवस्थामा नेपाली साहित्यको बजार पनि अछुतो रहेको देखिँदैन ।
यो वर्ष विभिन्न प्रकाशकले दुई सयभन्दा बढी किताब प्रकाशन गरे । मोफसलमा प्रकाशित र हल्ला नभएका कृति थप होलान् । तर, गुणस्तरीय किताब र तिनको हल्लाखल्लाअनुसार जति किताब बिक्री हुनुपथ्र्यो, त्यति नभएको प्रकाशकहरू बताउँछन् । साहित्यको बजार कोभिडभन्दा दुई–तीन वर्षअघिदेखि नै सुस्त भएको बताउँछन् फाइन प्रिन्टका अजित बराल । ‘राम्रा किताब प्रचारप्रसार हुँदा पनि जति बिक्री हुनुपर्ने हो, त्यति भएनन्,’ उनी भन्छन्, ‘कर्नाली ब्लुजपछि अत्यधिक चर्चा भएको किताब ‘फातसुङ’ हो । विषय, अनुवाद, प्रचार र प्रतिष्ठित जेसिबी प्राइजमा छनोट भएको किताबको बिक्री पनि सोचेअनुरूप हुन सकेन । अर्को राम्रो कृति ‘महाभारा’ पनि अपेक्षाअनुसार बिक्री भएन ।’
बुकहिल पब्लिकेसनका भूपेन्द्र खड्का पनि साहित्यको बजार देखेर निराश छन् । उनका अनुसार बिक्रीका हिसाबले यो वर्ष न्यून रह्यो । ‘यो वर्ष पाँच हजार हाराहारीमा बिक्ने लेखकका किताब पनि एक हजार प्रति बिक्न गाह्रो भयो । ‘एकाध किताबबाहेक अरूको खासै व्यापार भएको छैन,’ उनले सुनाए । यसैगरी पब्लिकेसन नेपालयकी सैजन मास्केको भनाइ पनि बराल र खड्कासँग मिल्दोजुल्दो छ । उनको भनाइमा किताबको बजार पहिलेजस्तो छँदै छैन । यो वर्ष शिखा बुक्सले विभिन्न विधामा ४५ भन्दा बढी किताब प्रकाशन गर्यो । यद्यपि साहित्यको बजार भने सुनसान भएको शिखा बुक्सका सञ्चालक एवम् पुस्तक विक्रेता संघका उपाध्यक्ष पुष्पराज पौडेल सुनाउँछन् । उनी भन्छन्, ‘अघिल्लो वर्षको तुलनामा ४० प्रतिशतले व्यापार घटेको छ ।’
नेपाली साहित्यको बजार सीमित छ । यही सीमित बजारमा किताब प्रकाशन गरिरहेका पाँचपोखरी प्रकाशन गृहका राम श्रेष्ठको अनुभव भिन्नै हुने कुरै भएन । उनले पनि कोभिडअघिसम्म ठिकठाक रहेको व्यापार कोभिड हुँदै रुस–युक्रेन युद्ध भोगेर यहाँसम्म आइपुग्दा ९० प्रतिशत घटेको बताउँछन् । ‘व्यवसायबाट नाफा गर्नुपर्ने वेला खर्च नै नधान्ने अवस्था आएको छ,’ उनले निराश हुँदै सुनाए ।
साहित्यिक बजार टिठलाग्दो हुनुमा फिनिक्स बुक्सका गणेश सुवेदीचाहिँ केही फरक धारणा राख्छन् । उनलाई लाग्छ, पछिल्लो समय बजारमा इमानदारिता हराउँदै गएको छ । विभिन्न कारण देखाएर विक्रेताले पैसा रोकिदिएका छन्, जसले गर्दा किताबी बजारले राहत पाउन सकेको छैन । फरक धारणासँगै बजारलाई लिएर सुवेदीको गुनासो पनि छ । उनी थप्छन्, ‘एकातिर आशालाग्दा लेखकबाट निराशाजनक नतिजा हात लाग्यो । लेखक गुणवत्ताभन्दा संख्या बढाउनतिर लागे । अर्कातिर अधिकांश मान्छे लेखक बन्ने मोह पालेर बसेका छन् । तर विडम्बना, तिनैले अरूका कृति पढ्दैनन् ।’
‘पठनको समय युट्युब, टिकटक, फेसबुकजस्ता सामाजिक सञ्जालले खाइदिए । मान्छेले सस्ता विषयमा निःशुल्क कन्टेन्ट हेर्न, पढ्न पाए । त्यहाँ किताबबारे छलफल र विचार–विमर्श हरायो ।’
यी त भए प्रकाशकका कुरा । बजारमा पाठकसँग प्रत्यक्ष जोडिने, उनीहरूको क्रयशक्ति अनुमान गर्ने र बजारको स्थिति नजिकबाट बुझ्ने भनेको किताब वितरक तथा विक्रेता नै हुन् । विडम्बना ! उनीहरूको अनुभवले पनि प्रकाशककै कुरालाई समर्थन गर्छ । वितरक एवं अनलाइन बुकस्टोर किताबकिरोका सञ्चालक तारानिधि रेग्मीका अनुसार बजार साँच्चै सुस्त छ । अधिकांश किताब एकपछि अर्को असफल हुने क्रम जारी छ ।
सम्पूर्ण किताबका सञ्चालक लेखराम सापकोटाले बजारको अवस्था देखेर जे अनुभव व्यक्त गरे, त्यो सुन्दा कहाली लाग्छ । ‘पछिल्ला चार वर्षको तुलनामा व्यापार अति नै सुस्त छ । सुस्त बजारले नाफा त परै जाओस्, भाडा तिर्न पनि पुग्दैन,’ उनी भन्छन्, ‘त्यही कारण अहिले व्यवसायीले विकल्प सोचिरहेका छन् । पलायनै हुनुपर्ने अवस्था आएको छ ।’
किताबको बजार कहिलेदेखि सुस्तायो ?
सबै प्रकाशक तथा वितरक/विक्रेताको साहित्यिक किताब बजारको आशा आठ–दश वर्षअघि गएर जोडिन्छ । ६० को दशकपछि किताबको बजारलाई प्रकाशकहरू सन्तोषजनक अवस्था मान्छन् । कुनै लेखकको विमोचनपछि व्यापक चर्चा हुन्थ्यो । सञ्चारका विभिन्न माध्यममा समीक्षा छाप्न होडबाजी चल्थ्यो । अहिलेको झैँ अल्गोरिदम र कम्युनिटी स्ट्यान्डर्डजस्ता टुल्सले सामाजिक सञ्जालमा ‘कन्टेन्ट सेन्सर’ पनि गर्दैनथ्यो ।
‘०६२/०६३ पछि उदाएको साहित्यको बजार ७०/७५ मा आउँदा उत्कर्षमा पुग्यो । तर, त्यसपछि क्रमशः सेलाउँदै गयो,’ फाइन प्रिन्टका बराल सुनाउँछन्, ‘पठनको समय युट्युब, टिकटक, फेसबुकजस्ता सामाजिक सञ्जालले खाइदिए । मान्छेले सस्ता विषयमा निःशुल्क कन्टेन्ट हेर्न, पढ्न पाए । त्यहाँ किताबबारे छलफल र विचारविमर्श हरायो ।’
बुकहिलका खड्काचाहिँ कोभिडअघि नेपाली लेखकका राम्रा र गुणस्तरीय किताब बिकेको स्मरण गर्छन् । यता पौडेल भने पुस्तक व्यवसायमा सर्वाधिक ‘ग्रोथ’ गरेको समय नै कोभिडअघिसम्मको बताउँछन् ।
सुस्त बजारको चुस्त कारण
बजारमा किताब नबिक्नुका कैयौँ कारण हुन सक्छन् । तर, अहिलेको अवस्थामा कोभिड, रुस–युक्रेन युद्ध र विशेषगरी आर्थिक मन्दी नै हुन् । यी तीनवटै तŒव एकअर्कासँग परस्पर रूपमा जोडिएर आउँछन् । कोभिड महामारीले सबैतिर ठप्प बनायो । आर्थिक क्षेत्र चलायमान हुन सकेन । कोभिडपछि अलिकति बजार बौरिन थालेको के थियो, रुस–युक्रेन युद्धले त्यसलाई छिन्नभिन्न बनायो । त्यसको असर भान्सादेखि किताबको बजारसम्म पर्यो ।
यो वर्ष विभिन्न प्रकाशकले करिब दुई सयभन्दा बढी किताब प्रकाशन गरे । मोफसलमा प्रकाशित र हल्ला नभएका कृति थप होलान् । तर, गुणस्तरीय किताब र तिनको हल्लाखल्लाअनुसार जति किताब बिक्री हुनुपथ्र्यो, त्यति नभएको प्रकाशक र वितरकहरू बताउँछन् ।
साहित्यको बजारले लय गुमाउनुमा लुकाएर पनि नलुक्ने तत्व हो, आर्थिक मन्दी । ‘आर्थिक मन्दीले कुनै क्षेत्र बढी प्रभावित भयो भने, त्यो किताब बजार नै हो,’ बुकहिलका खड्का भन्छन्, ‘मन्दीले किताब छाप्ने कच्चापदार्थ कागज, मसी सबैको भाउ अत्यधिक बढेको छ । यही कारण कतिपय प्रकाशकले चाहेर पनि किताब भनेको समयमा छाप्न सक्ने अवस्था छैन । रुस–युक्रेन युद्धको असर सिधै प्रिन्ट उद्योगमा छ ।’
खासमा अहिले देखिएको आर्थिक समस्या हो । तर, लेखाइ पनि सबल बनाउन जरुरी रहेको खड्का बताउँछन् । उनका अनुसार प्रकाशकले जस्तो पायो त्यस्तै र जे पायो त्यही छापिदिँदा बजार प्रभावित बनेको छ । पाठकमा विश्वास पनि घट्दै गएको छ । फरक धारणा राखे तापनि फिनिक्स बुक्सका सुवेदीले कोभिड र आर्थिक मन्दीजस्ता कारणले बजार निराशाजनक बनेको सत्यलाई नकारेनन् । ‘आर्थिक मन्दीले किताब पठनको प्राथमिकतालाई धकेलेर धेरै टाढा पुर्यायो,’ उनले प्रश्न गरे, ‘मान्छेको पहिलो प्राथमिकता दालभात, घरभाडा, स्वास्थ्योपचार हुन पुग्यो । यो स्थितिमा किताब किनेर कसरी पढ्ने ?’सुवेदीले जे भने सही भने । आर्थिक मन्दीले मान्छेसँग बचत कम छ भने महँगी बढी छ । के खाऊँ ? के लाऊँ ? चिन्ताबीच किताब कुनै हालतमा पहिलो प्राथमिकतामा पर्दैन ।
बरालको शब्द सापटी लिएर भन्दा देशको अस्थिर राजनीति, बढ्दो महँगीदरलगायत कारणले साक्षर युवा पनि विदेश पलायन हुन थाले । उनीहरू पलायन हुनु भनेको नेपाली भाषा–साहित्यका पाठक घट्नु हो ।पब्लिकेसन नेपालयकी मास्के भने कोभिड सकिनै लाग्दा रुस–युक्रेन युद्ध सुरु भएको र त्यसले किताब प्रकाशनका लागि आवश्यक पर्ने सामग्रीको आपूर्ति अवरुद्ध हुँदा किताबको मूल्य बढाउनुपरेको बताउँछिन् । उनका अनुसार बजार सुस्ताउनुमा एउटा कारण यो पनि हो । साथै, बजारमा किताब धेरै हुँदा पाठकलाई विकल्प पनि उत्तिकै सिर्जना भएको मास्केको भनाइ छ ।
यसैगरी, नेपाली साहित्यको पठन कम हुनुमा भाषालाई पनि कारण मान्छन् प्रकाशकहरू । ‘हाम्रा विद्यालयले अंग्रेजी भाषालाई सक्दो प्राथमिकता दिए । यसकारण विद्यार्थीले पनि नेपालीभन्दा अंग्रेजी किताब नै बढी रोज्छ,’ बराल भन्छन्, ‘यो नेपाली प्रकाशकलाई थ्रेट पनि हो । अंग्रेजीमा धेरै विकल्प छन् । एक होइन, अनेक माध्यम छन् । तर, नेपालीमा नेपालीबाहेक अर्को विकल्प छैन । यसकारण पनि साहित्यको बजार खुम्चिएको हुन सक्छ ।’खड्काको आशय पनि यस्तै छ । ‘नेपालमा अंग्रेजी भाषामा छापिएको पुस्तक पढ्ने जमात छ । त्यो सधैँ मौन छ । इच्छा लागेको किताब खरिद गरेर पढ्छ । अर्काे गैरआख्यान पढ्ने जमात छ, जसले आख्यान खासै छुँदैनन् । तर, त्यो संख्या न्यून छ ।’
प्रविधिको समान भूमिका
हिजोआज प्रविधि हाम्रो सामान्य दैनिकीजस्तै बनेको छ । समाचार हेर्न, पढ्न, सूचना संकलन गर्न, तथ्यांक र ज्ञान थाहा पाउन पनि प्रविधि छरितो र भरपर्दो माध्यम बनेको छ । प्रविधिका अनेकन् प्लेटफर्म आम्दानीको गतिलो स्रोतसमेत बनेका छन् । तर, यही प्रविधिले बजारलाई हिर्काएको देखिन्छ ।फेसबुक, युट्युब, इन्स्टा, टिकटकजस्ता सामाजिक सञ्जालको बढ्दो लोकप्रियताले नेपाली साहित्यका पाठक घटेको दाबी खड्काको छ । यसबारे बरालको समान धारणा माथि आइसकेको छ । यस्तै, अर्का प्रकाशक श्रेष्ठ पनि प्रविधिलाई पनि किताब बजारको कारण मान्छन् ।
‘अधिकांश पाठकको समय सामाजिक सञ्जालले खायो, जसले गर्दा मान्छे क्षणिक कुरामा रमाउन थाल्यो,’ सुवेदी सुनाउँछन्, ‘अनि पढ्ने मान्छेको खडेरी पर्यो ।’
तर, नेपालयकी मास्के भने प्रविधिलाई सकारात्मक रूपमा लिन्छिन् । ‘कोभिडका वेला धेरैको विकल्प डिजिटल प्लेटफर्म अर्थात् प्रविधि बन्यो,’ उनी भन्छिन्, ‘त्यसैलाई मध्यनजर गर्दै नेपालयलेडिजिटल प्लेटफर्ममा इबुक उपलब्ध गरायो । बिक्री पनि राम्रो भयो ।’
किताब बिक्रीमा प्रविधिलाई दोष दिन नहुने पौडेलको पनि धारणा छ । ‘अमेरिकामा पनि किताब बिक्री भएका छन् । प्रविधि मात्रै कारण होइन । हामी अरूलाई मात्रै दोष दिन्छौँ । एकचोटि आफैँतिर फर्केर पनि हेर्नुपर्छ । कतै हामीले राम्रो किताब प्रकाशन गर्न पो सकेनौँ कि ?’प्रविधिले गलत नै गरेको हो त ? भन्ने प्रश्नमा वितरक रेग्मी भन्छन्, ‘प्रविधिले गलत नै गरेको छ भन्न सकिँदैन । मान्छेले विभिन्न माध्यमबाट सूचना लिइरहेका छन् । मैले पनि परम्परागत शैलीभन्दा प्रविधिको सहारा लिएँ । फलतः मेरो व्यापार राम्रै छ । तर, यो पनि क्षणिक हो भन्नेमा ढुक्क छु ।’
दसैँको छेकोमा सार्वजनिक भएको सुबिन भट्टराईको उपन्यास ‘इजोरिया’ले बजारलाई आर्थिक रूपमा चलायमान बनाएको फाइन प्रिन्टका प्रकाशक बराल मात्रै होइन, अन्य प्रकाशक, वितरक र विक्रेता पनि बताउँछन् । वितरक रेग्मी सुस्त बजारलाई ‘इजोरिया’ले चलायमान बनाएको बताउँछन् । किताब व्यवसायी सापकोटा पनि सोही किताबले बजारलाई लयमा फर्काएको स्वीकार गर्न कन्जुस्याइँ गर्दैनन् ।
पठन संस्कृति र सुधार
पठन संस्कृतिको विकास हुन नसक्नुमा भाषाको तगारो, पढ्ने युवाको पलायन, सामाजिक सञ्जाल, लोकप्रियता आदि पक्ष होलान् । तर, यी मात्रै मूलभूत कारण भने होइनन् । बजारलाई चलायमान बनाइराख्न पठन संस्कृतिको विकास हुनुपर्छ । र, त्यसका लागि हाम्रो स्कुलिङ सही हुनुपर्छ ।वितरक रेग्मीको भनाइअनुसार हाम्रो स्कुलिङ नै गलत छ । ‘शिक्षकलाई कोर्सबाहेकका किताब किन आवश्यक छन् भनेर बुझाउन जरुरी छ । शिक्षकलक्षित अभियान पनि सञ्चालन हुनुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘शिक्षकले किताबको महत्व बुझी विद्यार्थीलाई पनि बुझाउन सक्ने हो भने उनीहरू उत्प्रेरित हुन्छन् । पठन संस्कृति बढ्छ र किताबको बजार पनि विस्तार हुन्छ ।’
पठन संस्कृति बढाउन तल्लो तहदेखि नै कोसिस गर्नुपर्छ । सरकारले पनि त्यहीअनुसारको नीति ल्याउनुपर्छ । त्यसो त केही वर्षयता पुस्तकालयका लागि भनेर सरकारले निश्चित बजेट विनियोजन गर्दै आइरहेको छ । तर, त्यसको सही सदुपयोग भएको पाइन्न । ‘कमिसनको चक्करमा किताब पठाइन्छ,’ सुवेदीको भनाइ छ, ‘र, पनि राम्रा किताब त्यहाँसम्म पुग्दैनन् । सरकारले बजेट त छुट्यायो तर अनुगमन हुन सकेन । यसको प्रभाव पठनमा देखियो । पठनको प्रभाव नै बजारको प्रभाव हो ।’
खड्काका अनुसार जबसम्म घरमा पढ्ने वातावरण बढ्दैन, स्कुल–कलेजमा कोर्सबाहिरका पुस्तक पढ्ने बानी बढ्दैन र सामुदायिक पुस्तकालय व्यवस्थित हुँदैनन्, तबसम्म नेपाली साहित्यको बजार व्यापारिक हिसाबले सबल हुन निकै गाह्रो छ ।समग्रमा नेपाली साहित्य बजार कस्तो छ भन्ने सन्दर्भलाई माथिका विषय र प्रसंगले प्रस्ट्याउँछ । यो वर्ष मात्रै होइन, विशेषगरी कोभिड महामारीपछि नै किताबको बजार घटेको व्यवसायी बताउँछन् । तर, जसरी वसन्तमा नवपल्लव अंकुरित भएका छन्, त्यसैगरी सुखद बजारको आशा गर्नुको विकल्प छैन । मास्के भन्छिन्, ‘हो, साहित्यिक बजारको अवस्था निराशाजनक छ । तर, आशा गर्न छोड्नुहुन्न ।’